گروه نرم افزاری آسمان

بخش دوازدهم: سوره ي مزمل




اول
کلیات
در مکه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و داراي 20 آیه، 285 کلمه و 838 حرف است. این سوره « مزمل » کلیات: سورهي
و هفتاد و سومین سوره در چینش کنونی قرآن است. (« مدثر » و قبل از سورهي « قلم » سومین سوره در ترتیب نزول (بعد از سورهي
است که از آیهي اول آن گرفته شده است. « جامه به خود پیچیده » به معناي ،« مُزمّل » نام این سوره
فضیلت
«1» . فضیلت: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده: هرکسی سورهي مزمل را بخواند، سختی دنیا و آخرت از او برطرف میشود
روشن است که این آثار با شرایطی، از جمله عمل به محتواي آن تحقق مییابد.
اهداف
اهداف: مهمترین هدف سورهي مزمل ارائهي برنامهاي عبادي، اجتماعی و اقتصادي براي آماده ساختن پیامبر صلی الله علیه و آله و
مسلمانان است.
مطالب
2. یادآوري معاد و عذابهاي مطالب: الف) عقاید: 1. یادآوري توحید (در آیهي 9)؛ ص: 296
صفحه 93 از 134
3. مطالبی دربارهي نبوت و ایجاد آمادگی در شخص پیامبر صلی الله علیه و آله براي پذیرش یک ؛(14 - دوزخ (در آیات 12
2. دعوت به قرائت قرآن به ؛( 10 و 15 )؛ ب) اخلاق: 1. دعوت به صبر و شکیبایی (در آیهي 9 - برنامهي سنگین (در آیات 1
5. دعوت به توکل بر ؛( 4. دعوت به انفاق (در آیهي 20 ؛( 3. دعوت به استغفار (در آیهي 20 ؛( اندازهي توانایی (در آیات 4 و 20
2. دستور شب زندهداري به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله (در آیات ؛( خدا (در آیهي 9). ج) احکام: 1. دستور نماز (در آیهي 20
3. یادي از جهاد (در آیهي 20 ). د) داستان: 1. گزارشی از داستان موسی علیه السلام و فرعون و سرکشی او (در آیات 15 و ؛(6 -1
16 ). *** تفسیر قرآن مهر جلد - 2. هشداري به منکران و مشرکان مکه با یادآوري قیامت و عذاب فرعونیان (در آیات 11 ؛(16
بیست و یکم، ص: 297
دوم
به شب زنده داري و قرائت قرآن و نماز شب سفارش « مزمل » دوم: محتواي سورهي مزّمل قرآن کریم در آیات اول تا هفتم سورهي
7. یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا* نِصْ فَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا* أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا* إِنَّا سَنُلْقِی - میکند و میفرماید: 1
عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا* إِنَّ نَاشِئَۀَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَ دُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلًا* إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلًا اي جامه [به خود] پیچیده!* شب را، جز
اندکی بهپاخیز.* نیمی از آن (شب) را، یا اندکی از آن را کم نما،* یا بر آن (نصف) بیفزاي و قرآن را کاملًا مرتب و آرام بخوان؛*
که ما به زودي گفتاري گرانبار برتو القا میکنیم.* در حقیقت، تنها پدیدهي (عبادت) شب، گامی سختتر و گفتاري پایدارتر
است.* [چرا] که براي تو در روز رفت و آمدي طولانی است. نکتهها و اشارهها: 1. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وظیفهاي سنگین
در هدایت و رهبري مردم به عهده گرفت و حامل قرآن عظیم شد؛ از این رو لازم است با برنامههاي سنگین عبادي ظرفیتهاي
وجودي خود را بالا ببرد تا بتواند این مسئولیت و بار سنگین را به دوش بکشد. پس به ایشان دستور داده شد که پاسی از شب را به
بیداري، تلاوت قرآن و نماز بگذراند. اي به خود پیچیده از خشیت گلیم بهر طاعت خیز از شب شد چو نیم (مجد) 2. در این آیات
سفارش شده که در شب قرآن بخوانید؛ چراکه قرآن برنامهي ص: 298 سازندگی و تربیت بشر
است و قرائت آن موجب تقویت ایمان و استقامت میگردد. البته برخی مفسران قرائت قرآن را به نماز در شب تفسیر کردهاند، شاید
تنظیم » در اصل به معناي « ترتیل » ؟ چیست « ترتیل » به خاطر آن که بخش مهمی از نماز، همان قرائت قرآن است. 3. مقصود از
است که مقصود، خواندن آیات با تأنّی و نظم و اداي صحیح حروف و تبیین و دقّت و تأمل در مفاهیم آیات و « وترتیب موزون
4. امام صادق صلی الله علیه و آله در مورد ترتیل فرمودند: ترتیل آن است که در آیات قرآن مکث «1» . اندیشه در نتایج آن است
و نیز روایت شده: هنگامی که از کنار آیهاي میگذري که در آن نام بهشت .«2» (و تأمّل) کنی و با صداي خوب آن را بخوانی
است، توقف کن و از خدا بهشت را بطلب و هنگامی که از کنار آیهاي میگذري که نام دوزخ در آن است، از آن به خدا پناه ببر.
و در روایات دیگر از سریع خواندن قرآن منع شده، همان طور که از پراکنده کردن آیات منع شده و سفارش شده است که آن «3»
در حالات پیامبر صلی الله علیه و آله نیز روایت «4» . را به صورت روشن و واضح بخوانید و قصد شما رسیدن به آخر سوره نباشد
با تأنّی خوان تو قرآن را چنان «5» . شده که آیات را از یکدیگر جدا میکرد و صداي خود را (در هنگام خواندن قرآن) میکشید
اي» که شود روشن حروفش در بیان میخوان قرآن به تعجیل و شتاب کن لطایف را درنگ اندر خطاب 5. این آیات با خطاب
این میتواند اشاره به دو چیز باشد: الف) امروز دورهي ؛« اي پیامبر » شروع میشود، نه با خطاب « شخصِ جامه به خود پیچیده
گوشهنشینی پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه نیست، بلکه دوران قیام و خود سازي و آمادگی براي انجام رسالت شروع شده است؛
ب) برنامهي عبادي شبانه مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله نیست بلکه شامل مؤمنان خوابیده نیز میشود؛ همان طور که در آیهي
. بیستم این سوره بدین اشاره شده است که گروهی از مؤمنان همراه پیامبر صلی الله علیه و آله به شبزنده دراي میپرداختند. 6
صفحه 94 از 134
انتخاب شب براي خودسازي و عبادت براي آن است که اولًا، در شب چشم و گوش دیگران درخواب است و خطر ریا کاري
برطرف شده و زمینهي اخلاص بیشتري به وجود میآید. ثانیاً، در شب کارها تعطیل میشود و انسان آمادگی بیشتري براي تفکر
و تربیت خویش و خودسازي و عبادت دارد. شب خیز که عاشقان به شب راز کنند گرد در و بام دوست پرواز کنند هر جا که دري
بُود به شب در بندند الّا در دوست را که شب باز کنند 7. شب زندهداري و قرائت قرآن و نماز در آن مستحب است و در این آیات
نیز بدان سفارش شده است، هرچند طبق آیات دیگر، نماز شب براي پیامبر صلی الله علیه و آله واجب است، اما این آیات میتواند
8. این آیات به پیامبر صلی الله «1» . شامل نماز شب و غیر آن و شامل پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنان به صورت مستحب باشد
علیه و آله اختیار میدهد که نیمی از شب یا زیادتر یا ص: 300 کمتر از آن را به شب زنده
داري و عبادت بپردازد. آري؛ شب زنده داري و نماز و تلاوت قرآن در آن، موجب صفاي روح و تربیت معنوي و بیداري دلی
وتقویت ایمان میشود. از امام صادق علیه السلام روایت شده که سه چیز، از عنایات مخصوص الهی است: عبادت شبانه، افطار دادن
در « قیام » 9. منظور از «2» . و نیز روایت شده: نماز شب گناهان روز را از بین میبرد «1» . به روزهداران و ملاقات برادران مسلمان
. شب، برروي پا ایستادن نیست، بلکه به پاخاستن از خواب است، هرچند نماز و تلاوت قرآن به صورت نشسته انجام شود. 10
و مقصود از آن ساعات شب (به ویژه در سحرگاه) یا قیام براي نماز و عبادت شبانه و یا حالات معنوي و ،« حادثه » به معناي « ناشئه »
البته مانعی ندارد که هرسه معنا مقصود آیه باشد که لازم و ملزوم یکدیگرند. هرچند در احادیث، به «3» . جذبهي ملکوتی آن است
11 . در این آیات بیان شده که عبادت شبانه دو ویژگی دارد: الف) عبادت شبانه «4» . معناي دوم، یعنی نماز شب اشاره شده است
تأثیرات ثابت و راسخی در روح و جان انسان دارد؛ چون توافق بیشتري بین اعضا و جوارح انسان پیدا میشود و همه در راه عبادت
ب) عبادت شبانه در بردارندهي ذکر خدا و تلاوت قرآن به صورت استوارتر «5» . بسیج میشوند، هر چند زحمت بیشتري نیز دارد
است و به خاطر آمادگی روحی انسان تأثیرات بیشتري در روح انسان دارد. 12 . انسان در روز مشغول امور زندگی وحل مشکلات
مردم است؛ بنابراین فرصت کمتري براي عبادت پیدا میشود و لازم است که عبادت شبانه را جانشین آن سازد و روح خود را
را « قرآن » 13 . در این آیات «1» . تقویت کند تا از عهدهي وظایف ص: 301 سنگین روزانه برآید
معرفی کرده است که باید پیامبر صلی الله علیه و آله براي دریافت آن آماده شود. مقصود از سنگین بودن قرآن آن « سخن سنگین »
است که الف) محتوا و مفهوم آیات آن سنگین و عظیم است؛ ب) وعدهها و هشدارهاي آن سنگین و مسئولیتآور است؛ ج) تبلیغ
آن سنگین و مشکل است؛ د) در روز رستاخیز در ترازوي اعمال سنگین است؛ ه) برنامهریزي در جهت اجراي آن سنگین است.
آري؛ قرآن کریم از نظر الفاظ، زیبا، دلنشین و آسان است؛ اما مسئولیتها، محتواي مطالب و اجراي آن سخت و سنگین است، به
پس باید با عبادت شبانه ظرفیت و آمادگی آن را پیدا کنیم. آموزهها و «2» ؛ طوري که اگر بر کوهی فرود آید متلاشی میشود
. پیامها: 1. همهي شب را نخوابید و پاسی از آن را شب زندهداري کنید. 2. در مورد مقدار شبزنده داري و عبادت شبانه آزادید. 3
در دل شب قرآن بخوانید. 4. قرآن را با تامّل و دقت بخوانید. 5. قرآن سخن سنگینی است و براي درك و عمل بدان آمادگی لازم
است. 6. عبادت شبانه، سختتر، استوارتر و تأثیرگذارتر است، (پس از آن غافل نشوید). 7. روز وقت تلاش و شب وقت عبادت
است. 8. شناگر دریاي روز و نیایشگر ساحل شب باشید. *** قرآن کریم درآیات هشتم تا دهم سورهي مزمّل وظایف پنج گانهي
.10 -8 پیامبر صلی الله علیه و آله را در برابر خدا و خلق بیان میکند و میفرماید: ص: 302
وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا* رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِ ذْهُ وَکِیلًا* وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا و
نام پروردگارت را یاد کن وکاملًا به او دل ببند.* (او) پروردگار خاور و باختر است، در حالی که هیچ معبوي جز او نیست؛ پس او
را کارساز (خویش) بگیر؛* و بر آنچه میگویند، شکیبا باش و با دوري گزینی نیکویی از آنان فاصله بگیر؛ نکتهها و اشارهها: 1. در
این آیات پنج وظیفهي اساسی براي پیامبر صلی الله علیه و آله مشخص شده است که میتواند الگو و برنامهي زندگی همهي رهبران
صفحه 95 از 134
و مبلغان دینی باشد؛ سه مورد از این وظایف در برابر خداست که همان یاد او، دلبستگی به او و توکّل بر اوست و دو مورد آن در
برابر خلق است که همان شکیبایی در برابر مخالفان و دوري از دشمنان است. 2. مقصود از یاد و نام خدا، تنها ذکر نام او نیست بلکه
توجه به معناي نام خدا و یاد قلبی اوست که روح را صفا میبخشد و نهال معرفت را آبیاري میکند. 3. در میان نامهاي خدا از
از خدا یاد میشود نعمتهاي بیپایان « ربّ » یاد شده است که اشاره به تربیت مستمر نسبت به انسان است. آري؛ هر گاه با نام « ربّ »
و پرورشهاي او به یاد میآید و انسان بیاختیار سپاسگزار میشود. 4. در این آیات به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور میدهد که
به سوي خدا منقطع شود و به او دل ببندد و از غیر او دل برکند؛ یعنی با تمام قلب متوجه خدا شود و اعمالش را خالصانه براي او به
بلند کردن دست در نماز » جا آورد. 5. در برخی احادیث از معصومین علیهم السلام روایت شده که منظور از انقطاع در این آیه
البته این یکی از مظاهر انقطاع و اخلاص است و مفهوم آیه منحصر در این معنا نیست. تفسیر قرآن مهر جلد بیست و «1» «. است
چرا که راهبان مسیحی ترك دنیا و ترك ازدواج «1» ؛ منع کردهاند « تَبتُّل و رهبانیت » 6. پیامبر صلی الله علیه و آله از یکم، ص: 303
میکردند، درحالی که مسلمان واقعی باید در اجتماع حضور داشته باشد و درهمان حال انقطاع و اخلاص خود را حفظ کند. پس
مقصود از انقطاع در این آیه غیر از چیزي است که در حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله منع شده است. 7. هیچ معبودي جز خدا
نیست و او پروردگار مشرق و مغرب است، پس انسان باید دل از غیر او برکند و به یاد او و نعمت هایش باشد و بر او تکیه و توکل
کند. 8. این آیات پیامبر را به شکیبایی در برابر سخنان نارواي مخالفان فرا میخواند؛ دشمنانی که به او تهمت جنون میزدند و او را
شاعر میخواندند و باعث آزار او میشدند. 9. در این آیات به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور میدهد که از دشمنان اسلام فاصله
بگیرد و به طور نیکویی از آنان دور شود. آري؛ وقتی سخن حق در دل دشمنان اثر نکرد و لجاجت نمودند، باید با بیاعتنایی به
آنان و دوري گزیدن از آنان، از شرّشان در امان ماند وهمین دوري هشداري بیدارگر براي آنان خواهد بود. 10 . دوري نیکو از
و مرحلهاي از «2» مخالفان، به معناي دوري همراه با دلسوزي و هدایتگرانه است که این خود شیوهاي تربیتی براي افراد لجوج
تربیت و هدایت آنان به شمار میآید. آري؛ وقتی قرآن در مورد دوري از دشمنان به ما دستور به نیکویی میدهد، روشن است که
اگر دو نفر مسلمان و دو دوست و شریک خواستند از همدیگر جدا شوند سزاوارتر است که به نیکویی از هم جدا شوند. تفسیر
قرآن مهر جلد بیست و یکم، ص: 304 آموزهها و پیامها: 1. از یاد خدا غافل نشوید و کاملًا دل براوبندید. 2. بر خدایی تکیه کنید
که یگانه و پرورشگر شماست. 3. در برابر سخنان آزار دهندهي دشمنان نا شکیبا نباشید. 4. یکی از روشهاي برخورد با دشمنان،
بیاعتنایی به آنان است. 5. از دشمنان هم به نیکویی جدا شوید. *** قرآن کریم در آیات یازدهم تا چهاردهم سورهي مزمّل با
اشاره به مهلت دادن به مخالفان، عذابها و اوصاف رستاخیز، به سرمایهداران تکذیب گر مخالف اسلام هشدار داده، میفرماید:
14 . وَذَرْنِی وَالْمُکَ ذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَ ۀِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلًا* إِنَّ لَدَیْنَا أَنکَالًا وَجَحِیماً* وَطَعَاماً ذَا غُصَّۀٍ وَعَذَاباً أَلِیماً* یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ -11
وَالْجِبَالُ وَکَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیباً مَّهِیلًا و مرا با تکذیبگران سرمایهدار رهاساز، و اندکی به آنان مهلت ده؛* که در نزد ما بندها و دوزخ
است؛* و غذایی گلوگیر و عذابی دردناك است.* روزي که زمین و کوهها میلرزد و کوهها تودههاي شن روان میشود. نکتهها و
یا مهلت دادن به مخالفان اشاره شده است؛ یعنی یکی از روشهاي خدا در عذاب « استدراج » اشارهها: 1. در این آیات به عذاب
کردن کافران لجوج آن است که به آنان مهلت میدهد تا گناه بیشتري بکنند و حجّت بر آنان تمام شود و مستحق عذاب
شدیدتري شوند؛ بنابراین مهلت دادن به مخالفان اسلام مقدمهي عذاب آنان است نه نعمت. 2. در این آیات به فرصت اندك
مخالفان اسلام اشاره شده است؛ چون پس از مدت کوتاهی مسلمانان نیرومند شدند و در جنگ بدر و حُنین و تفسیر قرآن مهر جلد
. بیست و یکم، ص: 305 احزاب ضربات کوبندهاي بر دشمنان وارد کردند و آنان را گرفتار عذاب الهی در دنیا و آخرت نمودند. 3
به نقش ثروت در غرور و غفلت مخالفان اشاره دارد. آري؛ در طول تاریخ، معمولًا ثروتمندان در « ثروتمندان تکذیبگر » عبارت
در حالی که آنان میبایست شکر نعمتهاي الهی را بیشتر به جا میآوردند و در خدمت «1» ، صف مخالفان پیامبران قرارداشتند
صفحه 96 از 134
و غذاي غصهآور وگلوگیر «2» اهداف الهی قرار میگرفتند. 4. عذابهاي کافران در رستاخیز شامل غل و زنجیرهاي ناتوان کننده
وعذاب دردناك آتش دوزخ است. کسانی که در دنیا آزادي بی قید و شرط و بیبند و باري داشتند و از غذاهاي چرب و شیرین
حرام میخوردند و با استثمار مردم آنان را عذاب میکردند، در رستاخیز به عذابهاي متناسب با آن گرفتار میشوند. 5. غذاي
6. در «3» . دوزخیان غصهآور و گلوگیر است؛ چراکه از خارهاي جانگذار و درخت زقّوم (یعنی گیاه تلخ و بدبو و بدطعم) است
روایات تاریخی آمده است که روزي یکی از یاران پیامبر آیهي سیزدهم این سوره را تلاوت میکرد که ناگهان صیحهاي زد و
7. در آستانهي رستاخیز نظام جهان در هم میریزد وکوهها و زمین درهم کوبیده و همچون تودههاي رمل و شنهاي «. مدهوش شد
نرم میشوند و در آن روز است که همهي مردم وحشت میکنند و به حساب آنان رسیدگی میشود. تفسیر قرآن مهر جلد بیست و
یکم، ص: 306 آموزهها و پیامها: 1. خدا به ثروتمندان تکذیبگر مخالف اسلام مهلت میدهد (تا درگناه غرق شوند و گرفتار عذابی
دردناكتر شوند). 2. حساب مخالفان اسلام با خود خداست، پس آنها را به خدا واگذارید. 3. رهبران الهی به وظیفهي خود عمل
کنند و نگران مخالفان لجوج نباشند (که خدا به حساب آنان رسیدگی میکند). 4. عذابهاي متنوعی براي مخالفان اسلام آماده
شده است. 5. غذاي رستاخیز غصهآور و عذاب آن دردناك و بندهاي آن ناتوان کننده است. 6. در آستانهي رستاخیز زمین و
طبیعت در هم فرو میریزد، (پس براي حوادث هولناك آن آماده شوید). *** قرآن کریم در آیات پانزدهم تا نوزدهم سورهي
مزمّل با اشاره به رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و موسی علیه السلام و ویژگیهاي رستاخیز به مخالفان اسلام هشدار داده،
19 . إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شَاهِداً عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولًا* فَعَ َ ص ی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخْذْنَاهُ أَخْذاً وَبِیلًا* - میفرماید: 15
فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِن کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیباً* السَّماءُ مُنفَطِرٌ بِهِ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا* إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَن شَاءَ اتَّخَذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا در
واقع ما به سوي شما فرستادهاي فرستادیم که گواه برشماست، همانگونه که به سوي فرعون فرستادهاي فرستادیم؛* و [لی فرعون
فرستاده را نافرمانی کرد، پس او را با گرفتاري سنگینی گرفتار ساختیم.* پس، اگر کفر ورزید، چگونه خودتان را از (عذاب) حفظ
میکنید؟ روزي که کودکان را سپیدموي (و پیر) میکند؛* (کرات) آسمان در آن (روز) شکافته میشود؛ وعدهي او انجام شدنی
است.* در حقیقت، این (مطالب) یادآوري است، پس هرکس بخواهد، راهی به سوي پروردگارش برگزیند. تفسیر قرآن مهر جلد
بیست و یکم، ص: 307 نکتهها و اشارهها: 1. در این آیات به سرگذشت عبرت آموز موسی و فرعون اشاره شده است؛ خدا موسی
را با دلایل روشن نزد فرعون فرستاد تا او را از سرکشی منع کند ولی او نافرمانی کرد و گرفتار امواج خروشان نیل شد و به سختی
آري؛ سرگذشت موسی و فرعون میتواند درس عبرتی براي همهي مخالفان پیامبران و سرکشان تاریخ باشد. «1» . مجازات گردید
2. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله شاهد وگواه بر مردم است؛ شاهدي که خود الگو و نمونه است و کارها و عقاید دیگران با او «2»
سنجیده میشود، او ناظر و هدایتگر مردم است، همان طور که موسی علیه السلام اینگونه بود. 3. در این آیات از رستاخیز با چند
ویژگی یاد شده است: الف) عذاب آن روز آنقدر شدید است که کودکان را پیر و موي سر آنان را سفید میگرداند. ب) در
آستانهي رستاخیز کرات آسمانی از هم شکافته میشوند و نظام کیهانی درهم فرو میریزد. ج) وعدهي رستاخیز تحقق یافتنی و
قطعی است. 4. در این آیات اشاره شده که سرنوشت مخالفان اسلام همانند سرنوشت فرعون، هلاکتبار است و اگر در این دنیا
گرفتار عذاب نشوند در رستاخیز شدیداً مجازات میشوند و البته هنگامی که آسمانها درهم فرو میریزد، راه فراري براي آنان
نخواهد بود. 5. این قرآن و پندهاي آن، از جمله مطالب سورهي مزمّل و دعوت آن به عبادت شبانه، همگی یادآوري براي
و هرکس بخواهد راهی به سوي پروردگارش بیابد و به سوي کمال وهدایت گام بردارد، باید به تفسیر قرآن مهر «3» ، انسانهاست
جلد بیست و یکم، ص: 308 این مطالب گوش جان بسپارد و بدانها عمل کند. 6. در آیهي اخیر به اصل آزادي و اختیار انسان در
انتخاب راه اشاره شده است. آري؛ خدا راه حق و باطل را روشن میسازد، ولی انتخاب راه و پیمودن آن به ارادهي انسان بستگی
دارد. آموزهها و پیامها: 1. رهبران الهی گواه (و الگوي) مردم هستند. 2. رهبران الهی همچون موسی علیه السلام در برابر فرعون
صفحه 97 از 134
باشند. 3. هرکس همچون فرعون در برابر رهبران الهی نافرمانی کند، گرفتار عذاب سختی میشود. 4. روز رستاخیز بسیار هولناك
و سخت است. 5. اگر میخواهید از روز هولناك رستاخیز در امان باشید، کفر نورزید. 6. در آستانهي رستاخیز نظام کیهانی درهم
فرو میریزد. 7. تحقّق وعدهي رستاخیز حتمی است (پس خود را براي آن روز آماده سازید). 8. انسان در پیمودن راه خدا آزاد
است. 9. آموزههاي قرآن (تحمیلی نیست، بلکه) یادآوري است. *** قرآن کریم در آخرین آیهي سورهي مزمّل مؤمنان را به
بیداري شبانه و خواندن قرآن در حد امکان سفارش میکند و آنان را با وظایف عبادي و امداديشان آشنا میسازد و میفرماید:
20 . إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْ فَهُ وَثُلُثَهُ وَطائِفَۀٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَن تُحْصُوهُ
فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَ ی وَآخَرُونَ یَضْ رِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ
یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ
اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَأَعْظَ مَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ص: 309 در واقع، پروردگارت
میداند که تو و گروهی از کسانی که همراه تو هستند، نزدیک به دو سوم شب و (یا) نصف آن و (یا) یک سوم آن را به پا
میخیزید؛ و خدا شب و روز را اندازه میزند؛ (او) دانسته که آن (مقدار شب را دقیقاً) شمارش نمیکنید، پس به سوي شما
بازگشت؛ پس آنچه (براي شما ممکن و) آسان است از قرآن بخوانید؛ (او) دانسته که برخی از شما به زودي بیمار خواهند شد و
(گروهی) دیگر در زمین سفر میکنند، در حالی که از بخشش خدا (روزي) میجویند، و (گروهی) دیگر در راه خدا پیکار
میکنند؛ پس آنچه (براي شما ممکن و) آسان است از آن (قرآن) بخوانید و نماز را برپا دارید و [مالیات زکات را بپردازید و به
وام دهید و هرنیکیاي که پیشاپیش براي خودتان میفرستید، فقط آن را نزد خدا نیکوتر و پاداش (آن) را « قرض الحسنهاي » خدا
بزرگتر مییابید؛ و از خدا طلب آمرزش کنید؛ [چرا] که خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است. نکتهها و اشارهها: 1. در آغاز
سورهي مزمّل به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داده شده که حدود نیمی از شب را بیدار بماند و به عبادت و قرائت قرآن بپردازد
و اینک در این آیه بیان میکند که نه تنها پیامبر صلی الله علیه و آله بلکه برخی از مؤمنان نیز همراه او به شبزنده داري، عبادت و
تلاوت قرآن میپرداختند. 2. در مورد شب زندهداري و عبادت و تلاوت قرآن منظم مؤمنان صدر اسلام، چهار مشکل وجود داشت:
الف) نگاه داشتن حساب نصف، ثلث یا دو ثلث شب براي مردم آن زمان مشکل بود، چون وسایلی همچون ساعت در اختیار
نداشتند و از این رو گاهی افراد براي احتیاط تا صبح بیدار میماندند. ب) برخی بیمار میشدند و نمیتوانستند مدت طولانی در
شبها بیدار بمانند و به عبادت بپردازند. ج) برخی براي کار و تجارت به مسافرت میپرداختند و موفق به شب زندهداري نمیشدند.
ص: 310 د) پس از پیشرفت اسلام، جنگها شروع میشد و گروهی براي جهاد بیرون میرفتند
و در سفر و جنگ نمیتوانستند به طور مرتب شب زندهداري کنند. از این رو آیهي فوق به این مشکلات مردم توجه کرده و مقدار
شب زندهداري و قرائت قرآن را آزاد گذاشته است تا هرکس هراندازه میتواند به عبادت شبانه و قرائت قرآن بپردازد. البته روشن
. است که بیماري و مسافرت و جهاد، سه مثال براي عذر موجه است و مشکلات و موانع عبادت شبانه منحصر در این امور نیست. 3
و بازگشت خدا به سوي مردم در این آیه چیست؟ احتمال دارد که منظور تخفیف در تکلیف و یا برداشتن حکم « توبه » مقصود از
4. مقصود از تلاوت قرآن در این آیه، همان خواندن «1» . وجوب شب زندهداري باشد، که در آن صورت گناهی صورت نمیگیرد
قرآن در شب و یا نماز شب است که در آن قرآن خوانده میشود. البته مانعی ندارد که هر دو مقصود باشد. البته در هر صورت،
هر » 5. امام رضا علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است که منظور از «2» . تلاوت قرآن در دل شب مستحب است
6. برخی مفسران «. هرچه میتوانید همراه با فروتنی قلب و صفاي باطن از قرآن بخوانید » آن است که « چه میتوانید قرآن بخوانید
برآناند که حکم عبادت درشب در اوایل اسلام واجب بود سپس این وجوب به وسیلهي آیهي فوق برداشته شد و از این رو این آیه
تفسیر «3» . را ناسخ آیات اول سورهي مزمّل دانستهاند؛ هرچند وجوب نماز شب تا آخر عمر براي پیامبر صلی الله علیه و آله باقی بود
صفحه 98 از 134
قرآن مهر جلد بیست و یکم، ص: 311 این احتمال نیز هست که عبادت شبانه براي غیر پیامبر صلی الله علیه و آله در اصل مستحب
بوده و در این آیه موانع و قلمرو آن روشن شده باشد؛ یعنی آیات اول سورهي مزمّل تکلیف شخص پیامبر صلی الله علیه و آله را
روشن کرده بود ولی برخی مؤمنان از آن پیروي کردند و به زحمت افتادند. از این رو آیهي آخر تکلیف عموم مردم را مشخص
میکند و با توجه به موانع نماز شب براي مردم، حکم را براساس آنچه میتوانند قرآن بخوانند تعیین کرده است. 7. در این آیات
یک برنامهي کامل خودسازي در چند بند براي مؤمنان مشخص شده است: الف) قرائت شبانه به اندازهي توانایی افراد؛ ب) پیوند با
« زکات » خالق از طریق نماز؛ ج) پیوند با خلق از طریق زکات و انفاق؛ د) استغفار و پاك شدن از گناهان. 8. ممکن است منظور از
در این آیه بخششهاي مستحبی باشد؛ چون این سوره مکی است و در مکه زکات واجب نشده بود؛ هر چند برخی احتمال دادهاند
9. در این آیه از انفاق و بخشش به مردم، با «1» . اصل وجوب زکات در مکه بوده و شرایط و مقدار آن در مدینه مشخص شده باشد
عنوان وام دادن به خدا یادشده است. این لطف خداست که خود مالک حقیقی همه چیز است، ولی بخشش اموالش به مردم را به
10 . در این آیه به تجسّم اعمال در رستاخیز اشاره شده است؛ «2» . عنوان وام به خود میپذیرد و چندین برابر به آن پاداش میدهد
یعنی ص: 312 انسان هر کار نیکی انجام دهد، همان را نزد خدا مییابد و پاداش بزرگ آن را
هم دریافت میکند. 11 . انسان نمیتواند حقّ الهی را در مورد عبادات و دستورات او به جا آورد، از اینرو نباید خود را کامل و
طلبکار تصور کند بلکه باید همیشه خود را مقصر بشمارد و عذر به درگاه الهی آورد و طلب آمرزش نماید. 12 . در این آیه سفر و
تلاش براي زندگی، همردیف جهاد در راه خدا آمده است. برخی مفسران از این آیه استفاده کردهاند که تلاش براي معاش،
آموزهها و پیامها: 1. با توجه به موانعی که دارید، در حد توان خود شب زندهداري کنید و «1» . همردیف جهاد در راه خدا است
قرآن (و نماز) بخوانید. 2. اگر نمیتوانید شمارش و حساب دقیق در عبادت نگاه دارید، از اصل عبادت بازنمانید. 3. بیماري،
مسافرت و جهاد شما را از قرآن خواندن باز ندارد (بلکه هرچه میتوانید بخوانید). 4. طلب روزي و جهاد میتواند دو هدف براي
سفرهاي شما باشد. 5. از پیوند باخدا وخلق غافل نشوید و نماز و زکات و انفاق را فراموش نکنید. 6. انفاق به مردم، وام به خداست
که پاداش بزرگی در پی دارد. 7. آنچه در راه خدا بدهید گم نمیشود بلکه در رستاخیز آنها را تجسّم یافته مییابید. 8. به
ص: 313 «2» . آمرزشگري و مهرورزي خدا توجه و از گناهانتان استغفار کنید
بخش